Sa isang malayong nayon na napapaligiran ng matatayog na bundok at malalawak na palayan ay naninirahan ang kilalang-kilala sa buong lugar na si Emang Engkantada. Sa unang liwanag ng umaga, nagmumuni-muni siya sa gilid ng isang malinaw na batis, habang ang hamog ay dahan-dahang lumilipad sa ibabaw ng tubig. Ang bawat hibla ng damo ay kumikislap na parang may lihim na sinasabi, at ang hangin ay nagdadala ng bango ng mga bulaklak na ligaw. Tila ba ang bawat sulok ng kapaligiran ay nabubuhay mula sa mahika; at si Emang Engkantada—isang diwata na puting suot at may makislap na korona ng mga makukulay na bulaklak—ay tagapag-alaga ng mga ligaw na nilalang at tagapangalaga rin ng katarungan.
Isang araw, may tatlong magkakapatid na kilala sa tawag na “Tatlong Haragan” ang naglakbay patungo sa nayon. Sila’y labis na tamad: si Juanito, ang panganay, ay laging natutulog nang nakaupo kahit anong ingay; si Carling, ang gitna, ay nagpapanggap na may sakit basta’t kailangang gumalaw; at si Pareng Ong, ang bunso, ay abala sa paglalaro ng tabo’t batyo sa ilalim ng araw. Wala silang ambisyon sa buhay; hangad nila’y kumita ng yaman nang hindi humihirapan. Kaya nang marinig nila ang balita tungkol kay Emang Engkantada—na nagbibigay raw ng yaman at suwerte sa kahit sinong magtatanong—nagdesisyong umano’y pupunta ditto upang baguhin ang kanilang kapalaran.
Pagdating nila sa malilimuting daan patungong batis, nakita nila si Emang Engkantada: nakaupo sa harap ng punong balete, nakakaway sa kanilang paanyaya. Ang tatlo’y naglakad nang may kumpyansang ngiti. Lumapit si Juanito at nagsalita, “Mahal na Engkantada, kami po ang tatlong magkapatid na gustong yumaman nang hindi gumagana. Nais nami’y ang saganang kayamanan, palakpak at pagdiriwang sa wala namang tiyaga.”
Ngumiti si Emang Engkantada nang may hiwaga. “Habang naiintindihan ko ang inyong kagustuhan, may isang paraan upang makamit ang kayamanan. Ngunit tandaan: ang tunay na yaman ay di laging nasa ginto o pilak. Kung handa kayong subukan ang kakayahan ng puso at isipan, ako’y magtuturo. Ngunit kung ang nais lamang ay madaliang pagyaman nang walang pakundangan, matutuwid ninyo ang landas; sapagkat ang biyaya ng diwata ay sumasailalim sa pagsubok.”
Tigib ng pangangamba at kuryusidad ang kanilang mga mata. At nang tumango silang tatlo, narinig sa himpapawid ang mahinahong boses ni Emang Engkantada: “Una, dalhin ninyo ang isang pitaka at ilagay sa ilalim ng pinakamalalim na pugad ng punong balete. Inihatid ng hangin ang sipol ng hangarin ninyo—ito’y susi sa kasaganaan. Ngunit maging maingat: ang lupa sa ilalim ng pugad ay matapat na bantay ng mga lihim.”
Sumunod na umagaw ni Carling, “Opo, sisikapin ko po.” Ngunit nang makauwi, hinagilap niya ang pinakasimpleng bungkos ng halamang gamot, idinampot sa damuhan, at pinatuyo. Hindi na tinuloy ang paghahanap ng pugad—ni hindi na niya inisip ang pangalawang utos. Samantala si Pareng Ong ay tumugtog na lamang ng tambol sa gilid ng sapa, at si Juanito nama’y nahiga sa silong ng bahay, nanaginip ng gintong barya.
Kinabukasan, muli silang nagtungo kay Emang Engkantada nang walang dalang pitaka. Nagulat ang diwata at hinagkan ang mga dahon sa kanyang korona. “Nasaan ang pitaka?” tanong niya nang may bahid ng sama ng loob. O, nagkandarapa ang tatlo, nangakong maghahanap. Ngunit nang nasa gubat sila, nagugumo’t tinablan ng antok. Wala ring pitaka nang matulog sa tabi ng punong ipil-ipil. Pinaglaruan nila ang ideya na sumuporta sanang makata sa bayan, di man lang nasubukan nang lubusan.
Makalipas ang tatlong araw na paliligo sa ilog at pamumulot ng sanga para gawing tulay, natanto ni Emang Engkantada na hindi sila seryoso. Kaya isang liwanag ang bumalot sa kanya, at nagbago ang anyo niya—naging mas makislap, mas matikas, at may mahigpit na tingin sa tatlong haragan. Humarap siya sabay tinig: “Hindi sapat ang hangad na yumaman kung hindi hahamunin ang kakayahan. Kung ayaw n’yong magsikap nang kusa, aayusin ko nang kusa ang inyong kapalaran.”
Inabot niya ang kamay at dahan-dahan nilang naramdaman ang pag-alog ng lupa. Isang mahahaba at makakalupkop na slagslag ang lumitaw: tatlong kagat at tatlong kamao ng uod na kumakain ng mga patak niyog. “Sa ngayon,” wika ni Emang, “kayo’y aking pababayaan dito sa gitna ng gubat. Lumipat kayo sa pugad ng mga uod; mag-ipon ng banlaw na dahon para sa kanilang pagkain. Habang hindi ninyo matutuhan ang tiyaga sa pag-aani at pag-aaruga, rito kayo mananatili—upang magmuni at magsipag.”
Biglang nagliyab ang paligid; ang tatlo’y kinulog ng impyernoing lamig. At nang humupa ito, natagpuan nila ang sarili sa ilalim ng makapal na dahon ng lubid-lubid na rattan. Sila’y umiigkas ng pagod, nang walang tigil na naglilinis ng pagkain ng maliliit na uod. Nakangiting nagmamasid si Emang Engkantada habang dumadapo ang mga paru-paro. “Matuto nga kayong magtrabaho,” sabi niya sa hangin.
Araw-araw, pare-pareho ang gawain: mag-ani ng punong palaspas, maglagay ng tawa-tawa sa pugad, at alagaan ang palumpong ng bulaklak na nagliliwanag sa gabi. Sa unang sampalin ng init, nagrereklamo si Juanito: “Pakipaliwanag, bakit kailangang magtrabaho?” Nang mapagsabihan, napaisip siya at tinanong ang sarili kung ano nga ba ang hinahangad—ang tamis ng yaman o ang tamis ng tagumpay. Si Carling naman, na dati’y nagkukunwaring may sakit, ngayon ay basta’t makausap ng hangin ay nasisiyahan; at si Pareng Ong ay tuwang-tuwa sa pagbubungkal ng lupa. Unti-unting natutunan nilang ang bawat patak ng pawis ay katumbas ng pag-asa.
Makaranas ng unos: isang araw, dumating ang malakas na pagbuhos ng ulan, giniba ang karamihan sa kanilang niyog at dahon. Para silang nawala sa dilim. Ngunit isang pagkislap mula kay Emang ang nagsabing “Hindi kailangang panghinaan.” Kaya’t sabay-sabay silang nagkulong sa pusod ng punong balete, nagtipon ng sari-saring sanga at dahon upang magmula ng bagong pugad. Sa pagtutulungan at pagkakaisa, nakabuo sila ng bagong palayan para sa uod.
Sa wakas, umuwi sila sa nayon nang may ngiti at buong pitaka ang dala—hindi ginto, kundi mga palaman ng karanasang nagpapatunay na sa sipag at tiyaga matatagpuan ang tunay na kayamanan. Napakarami nilang kwento: kung paano sila napagbintangan sa gubat, kung paano sila nagtagumpay laban sa unos, at kung paano nila natutunan na ang tamang pag-sisikap ay magbubunga ng tunay na kasiyahan.
Natapos ang araw nang magtipon sa paanan ng punong balete: si Emang Engkantada ay nakaupong payapa, sinisilayan sila ng mapagmalasakit na tingin. “Hindi ko kayo binigyan ng kayamanang walang saysay,” wika niya. “Ngunit tinuro ko kung paano ito sipagin at pahalagahan. Ngayon, huwag ninyong kalimutan: sa bawat pawis, may dangal. Sa bawat pawis, may buhay. At sa bawat buhay, may kwento ng pakikipagsapalaran.”
At mula noon, ang tatlong haragan ay naging inspirasyon sa buong baryo. Hindi lang sila basta nagsikap, kundi naging haligi ng pag-asa para sa iba pang nangangarap umangat. Ang alab ng kanilang kwento ay sumiklab sa mga puso ng mga sumunod na henerasyon.
by Rene Villanueva
